Κατά τη βυζαντινή περίοδο η μουσική είχε σπουδαίο ρόλο στη ζωή των πολιτών. Αποτελούσε ψυχαγωγία, τρόπο έκφρασης και τρόπο ζωής. Η μουσική των Βυζαντινών χρόνων κατατάσσεται σε δύο κατηγορίες. Η πρώτη περιλαμβάνει την κοσμική μουσική, τη λόγια και τη δημοτική. Χρονολογούνται από την ίδρυση της Πόλης το 324 ή από τα εγκαίνιά της το 330 μέχρι την Άλωσή της (1453). Λόγω της προφορικής κυρίως παράδοσης δε διασώζονται πολλές πληροφορίες. (αλλαγή θέσης).
Στη δεύτερη κατηγορία ανήκει η βυζαντινή μουσική και διασώζονται πολλά χειρόγραφα και πάπυροι. Με τον όρο «βυζαντινή μουσική» εννοείται η Ψαλτική Τέχνη ή αλλιώς η εκκλησιαστική μουσική.
Χρονολογικοί περίοδοι
Η εξέλιξη της βυζαντινής μουσικής χωρίζεται σε τρεις περιόδους. Στην πρώτη περίοδο (1ος αιώνας – τέλη 7ου αιώνα) η βυζαντινή μουσική αποκτάει βάσεις, αναδιαμορφώνεται και παίρνει την τελική μορφή της. Η μέση περίοδος (8οςαιώνας – Άλωση της Πόλης 1453) αποτελεί εποχή εξέλιξης και προόδου. Σε αντίθεση με τη νεότερη περίοδο (15ος – σήμερα) κατά την οποία, λόγω των πολεμικών και πολιτικών γεγονότων, η εκκλησιαστική μουσική προσπαθεί να επιβιώσει.
Γενικά γνωρίσματα της βυζαντινής μουσικής
Η βυζαντινή μουσική ήταν μονοφωνική, πλούσια σε εκφραστικότητα, άρρηκτα συνδεδεμένη με το λόγο και χωρίς συνοδεία οργάνων. Τα όργανα της βυζαντινής περιόδου συνόδευαν την κοσμική και δημοτική μουσική, ποτέ όμως τη βυζαντινή. Το μόνο μουσικό όργανο που υπήρχε στους εκκλησιαστικούς ναούς ήταν το Όργανον, το οποίο ωστόσο δεν επιτρεπόταν η χρήση του κατά τη διάρκεια της θείας λειτουργίας.
Επίσης, οι χειρονομίες αποτελούσαν χαρακτηριστικό γνώρισμα της βυζαντινής μουσικής.Αλλαγή θέσης. Πρόκειται για ρυθμικές κινήσεις τις οποίες εκτελούσε ο κορυφαίος του χορού, και καθοδηγούσε τους υπόλοιπους Τέλος, είναι σημαντικό τα επισημανθεί η συμβολή και συμμετοχή της Ψαλτικής τέχνης όχι μόνο σε εκκλησιαστικούς ναούς, αλλά σε κάθε σημαντικής μορφή τελετή και εκδήλωση της Πόλης.
Προέλευση της βυζαντινής μουσικής
Η αρχαιοελληνική μουσική και γλώσσα αποτέλεσε τη βάση για την ανάπτυξη της βυζαντινής μουσικής. Τα γράμματα της αρχαιοελληνικής αλφαβήτου λειτούργησαν ως φθογγόσημα, ο οκτώηχος προέρχεται από τους αρχαιοελληνικούς μουσικούς τρόπους, ενώ η προσωδία του αρχαιοελληνικού συστήματος αποτέλεσε τη βάση του εκφωνητικού συστήματός. Η αρχαιοελληνική μουσική σε συνδυασμό με την παλαιοχριστιανική μουσική (της Αλεξάνδρειας, των Ιεροσολύμων και της Αντιόχειας) αποτέλεσαν τα θεμέλια της βυζαντινής σημειογραφίας.
Σημειογραφία της βυζαντινής μουσικής
Εκφωνητική
Η σημειογραφία της βυζαντινής περιόδου ακολουθούσε τις εξελίξεις της εκάστοτε περιόδου. Είναι αδύνατον να οριστεί το ακριβές μουσικό σύστημα των πρώτων βυζαντινών μελωδιών. Από έρευνες προκύπτει πως πρόκειται για απλές μελωδίες απαγγελτικού ύφους. Η πιο κοντινή σε αυτό το ύφος είναι η Εκφωνητική σημειογραφία, η οποία ορίζεται τον 9ο με 15ο αιώνα από γραπτές πηγές που διασώζονται. Πρόκειται για «εμμελή ανάγνωση της Αγίας Γραφής και άλλων κειμένων».
Παλαιοβυζαντινή
Από τον 10ο αιώνα έως τέλη του 12ου αιώνα λόγω του πλούσιου υλικού που έχει διασωθεί, κυρίως ύμνοι και τροπάρια της Ορθόδοξης Εκκλησίας, χρονολογείται η Παλαιοβυζαντινή σημειογραφία (ή αλλιώς Πρώιμη Βυζαντινή). Πρόκειται για αδιαστηματική σημειογραφία, δηλαδή η διαστηματική σχέση των φθόγγων δεν ήταν ακριβής, και κατά βάση μνημοτεχνική.
Ο αναγνώστης, σύμφωνα με την εμπειρία του, επιλέγει τον τρόπο που θα πει το μέλισμα που κρύβεται πίσω από σχεδόν κάθε σημείο. Η Παλαιογραφική σημειογραφία χωρίζεται σε δύο μορφές. Την Αθωνική, η οποία είναι περίπλοκηκαι σύνθετη σημειογραφία και την Αγιοπολίτικη, η οποία είναι λιτή σημειογραφία, από την οποία εξελίσσεται η Μεσοβυζαντινή σημειογραφία.
Μεσοβυζαντινή
Η Μεσοβυζαντινή σημειογραφία ή το Παλαιό Σύστημα χρονολογείται από τον 12ο έως τον 19ο αιώνα. Διαδόθηκε σε όλη τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία μέσω ελληνικών και ξενόγλωσσων χειρόγραφων. Σε αντίθεση με την προηγούμενη σημειογραφία, η Μεσοβυζαντινή είναι διαστηματική. Αποδίδει με σαφήνεια και ακρίβεια τις διαστηματικές σχέσεις των φθόγγων.
Η πρώιμη μορφή της σημειογραφίας ήταν απλή και λιτή. Με την πάροδο όμως του χρόνου, όσο περισσότερο εξελισσόταν και άνθιζε, τόσο πιο περίπλοκη γινόταν με αποτέλεσμα να καταλήγει αρκετά δύσκολη και πολύπλοκη. Η λύση σε αυτό το θέμα, ήρθε το 1814/15 στην Κωνσταντινούπολη με την μεταρρύθμιση των Τριών διδασκάλων (Χρυσάνθου εκ Μαδύτων, Χουρμουζίου Χαρτοφύλακα και Γρηγορίου Πρωτοψάλτου), και το Νέο Σύστημα.
Νέο Σύστημα
Όπως αναφέρεται και στο σύγγραμμα της Αλεξάνδρου Μαρία «Παλαιογραφία Βυζαντινής Μουσικής Μουσικολογικές και καλλιτεχνικές αναζητήσεις», η Νέα Αναλυτική σημειογραφία χρονολογείται από το 1814 έως σήμερα. Πρόκειται ουσιαστικά για την απλοποίηση της Μεσοβυζαντινής σημειογραφίας, με στόχο την ενθάρρυνση νέων ανθρώπων στην ενασχόληση με τη βυζαντινή μουσική.
Η βυζαντινή μουσική αποτελεί ένα σημαντικό κεφάλαιο στην ανθρώπινη ιστορία. Με ιστορία 2.000 χρόνων χρησιμοποιείται έως και σήμερα από την Ορθόδοξη Εκκλησία, αποτελώντας πηγή συνεχούς έμπνευσης και αναζήτησης.
Σκάναρε και ακολούθησε την έρευνα:
Φραντσέσκα Αλλίαϊ, Ερευνήτρια
