Από το 1850, ως το 1912, η ελληνική κοινότητα, παρέμενε το τρίτο συστατικό της πόλης, μετά την εβραϊκή και την τουρκική. Στο δεύτερο μισό, του 19ου αιώνα, γνώρισε, όπως, άλλωστε, και το σύνολο του πληθυσμού της πόλης, μία ταχεία αύξηση που οφειλόταν, χωρίς αμφιβολία, στην έλξη που ασκούσε η πόλη λόγω της οικονομικής της ανάπτυξης. Κύρια, όμως, αιτία αυτής της αύξησης, ήταν η εγκατάσταση αγροτικών πληθυσμών από τις γύρω περιοχές που είχαν καταστραφεί, εξ αιτίας των συγκρούσεων ανάμεσα στα αντίζηλα βαλκανικά κράτη.
Οι «Εξοχές», που δημιουργήθηκαν μετά το 1885, ως δεύτερος τόπος κατοικίας, αποκτούν μετά την εγκατάσταση του τραμ, τον χαρακτήρα της συνοικίας, για τα ανώτερα στρώματα. Η Δημαρχία, συντάσσει, το 1888, το σχέδιο της συνοικίας, ενώ το 1906, εκπονεί ένα σχέδιο επέκτασης, εξ αιτίας της ταχύτατης ανάπτυξής της. Τα κριτήρια, που οδηγούν την εγκατάσταση στο Χαμιδιέ -το, επίσημο, όνομα της νέας συνοικίας- δεν είναι καθόλου εθνικά ή θρησκευτικά, αλλά καθαρά κοινωνικά και οικονομικά. Τούρκοι αξιωματικοί, Εβραίοι τραπεζίτες και Έλληνες έμποροι, έρχονται να κατοικήσουν εδώ, όταν τους το επιτρέπει η οικονομική τους κατάσταση. Η «εμφάνιση», στην λεωφόρο των «Εξοχών», σημαίνει επαγγελματική επιτυχία και κοινωνική αναγνώριση! Πολλές περιγραφές αναφέρουν αυτήν την: «χαρούμενη συνοικία (σε σχέση με την εμπορική συνοικία), ως «συνοικία της ξεκούρασης», αντίθετα με αυτήν της «συνεχούς προσπάθειας». Ο P. Roussel, αναφέρει, επίσης: «Η συνοικία, που τώρα διασχίζουμε, είναι ιδιαίτερα γοητευτική! Μια δενδροφυτευμένη λεωφόρος, κατά μήκος της οποίας, «κυλούν» οι τροχοί του τραμ. Δεξιά, και αριστερά, βίλλες, με ανθισμένους κήπους, απλές, πολυτελείς, ποικίλες: από το «ελβετικό σαλέ», και το πραγματικό «παλάτι», με την μαρμάρινη επένδυση, ως την «αγγλική έπαυλη», με το κομψό περιστύλιο. Όλες, με χαριτωμένη όψη, εκτυφλωτική λευκότητα, και «κρυμμένες» μέσα στο πράσινο, σαν τα υπέροχα μαργαριτάρια, μιας πολύτιμης κοσμηματοθήκης!».
Είναι προφανές ότι η κοινωνία της Θεσσαλονίκης ήταν δομημένη κατά έναν τρόπο, που αντανακλούσε, ακριβώς, το σύστημα των millet: ξεχωριστές συνοικίες, συντεχνίες, τράπεζες, δικαστήρια, σχολεία, και νοσοκομεία, διαιώνιζαν την καχυποψία, και τις αμοιβαίες αντιπάθειες. Ωστόσο, χωρίς να παραβλέπονται τα τεράστια εμπόδια, που ορθώνονταν μεταξύ των διαφόρων κοινοτήτων της πόλης, δεν είναι δύσκολο να διακρίνει κανείς και ορισμένους δίαυλους οριζόντιας επικοινωνίας, που άρχισαν να αναπτύσσονται, κατά τον 19ο αιώνα.
Το 1869, εκλέχθηκε το πρώτο Δημοτικό Συμβούλιο, αποκλειστικά από τους ιδιοκτήτες ακινήτων, μουσουλμάνων, βέβαια, στην πλειοψηφία τους, και ορίστηκε από τον Βάλη ο πρώτος Δήμαρχος, ο Suleiman Soudi. Μολονότι, το μουσουλμανικό στοιχείο διατήρησε τον απόλυτο έλεγχο της Δημαρχίας, ωστόσο, το όργανο αυτό, ήταν το μοναδικό που μεριμνούσε για το σύνολο της πόλης. Το σημαντικότερο, όμως, βήμα ενοποίησης έγινε με την ίδρυση διαφόρων ευρωπαϊκών, ιδιωτικών σχολείων, τα οποία δέχονταν μαθητές, όλων των θρησκευμάτων και εθνοτήτων και με την συνακόλουθη διείσδυση και την κυριαρχία της ευρωπαϊκής κουλτούρας σε θέματα: μόδας, λογοτεχνίας, ιδεολογίας, και διασκέδασης. Οι εξελίξεις, αυτές, έτειναν να δημιουργήσουν μία κοσμοπολίτικη τάξη με κοινά οικονομικά συμφέροντα: εύποροι Χριστιανοί και Εβραίοι, προστατευόμενοι των Δυτικών, μαζί με τους Ντονμέδες, κυριαρχούσαν στο Εμπορικό Επιμελητήριο. Παρόμοια σημάδια προσέγγισης, ήσαν εμφανή και στις σχέσεις των εργατικών τάξεων της πόλης. Οι προσεγγίσεις αυτές, όσο και αν απετέλεσαν σημαντική υπέρβαση, του καθιερωμένου απομονωτισμού των κοινοτήτων, δεν πρέπει να υπερτιμώνται. Παρ’ όλο που η εμπορική κοινότητα της πόλης φαινόταν ενωμένη στα συμφέροντά της. Ωστόσο, οι εμπορικοί ανταγωνισμοί των κοινοτήτων, αν και περιοδικοί, δεν ήσαν σπάνιοι! Σε τελική ανάλυση, είναι εμφανές ότι, στις αρχές του 20ού αιώνα, η Θεσσαλονίκη, λόγω της απίστευτης άνθησης του μεταπρατικού εμπορίου, αποκτούσε ταχύτατα, αδιαμφισβήτητο ευρωπαϊκό χαρακτήρα, ορατό από όλους τους παρατηρητές! Ίσως, ορισμένοι αισιόδοξοι, να μπορούσαν να ισχυριστούν, μάλιστα, ότι ο εκσυγχρονισμός και η ευημερία οδηγούσαν επιτέλους στην παγίωση μιας πολυεθνικής, αστικής τάξης. Η πραγματικότητα, όμως, ήταν ότι κάτω από τον λεπτό μανδύα του κοσμοπολίτικου και του σοσιαλισμού, οι κοινότητες της Θεσσαλονίκης παρέμεναν ακόμη βαθύτατα διχασμένες! Μέσα στο κλίμα του αυξανόμενου εθνικισμού, που συντηρούνταν από την προσδοκώμενη κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, οι δεσμοί της παράδοσης και της θρησκείας αποδεικνύονται πολύ ισχυρότεροι από οποιαδήποτε οικονομικά ή ταξικά συμφέροντα! Η Θεσσαλονίκη, παρέμεινε μία διασπασμένη πόλη μέχρι την είσοδο των ελληνικών στρατευμάτων, το βράδυ της 26ης Οκτωβρίου του 1912, και ίσως, για αρκετά χρόνια αργότερα…
Σκάναρε και προχώρησε την έρευνα:
Έρευνα, Τμήμα Έρευνας Ε.Ο.Ε.
