Ετυμολογία
Η λέξη δουλεία προέρχεται από το επίθετο δούλος, που προήλθε από την αρχαιότερη λέξη δόελος ή αλλού δόερος και που πιθανόν με τη σειρά τους προήλθαν από το ρήμα δέω (δένω). Αρχικά, δούλος χαρακτηριζόταν ο εκ γενετής σκλάβος, δηλαδή εκείνος που γεννιόταν από γονιό σκλάβο, σε αντιδιαστολή –τότε- προς τον ανδράποδο, δηλαδή εκείνον που υποδουλωνόταν σε πόλεμο. Εκείνος που οι γονείς του ήταν και οι δύο δούλοι, ονομαζόταν αμφίδουλος.
Η αρχή της δουλείας στην Αφρική και η εξέλιξη της
Η ανακάλυψη της ανατολικής ακτής της Αφρικής και η κατάκτηση και αποικιοποίηση της Αμερικής από τους Ευρωπαίους στα τέλη του 15oυ αιώνα δημιούργησε το δουλεμπόριο και τις βίαιες μετακινήσεις πληθυσμών από την Αφρική στην Αμερική για περίπου 3 αιώνες. Κυρίως οι Πορτογάλοι αλλά και οι Ισπανοί κάλυπταν τις ανάγκες σε εργατικό δυναμικό στις νέες χώρες (Αμερική) με τη μεταφορά Αφρικανών. Οι κύριοι πωλητές δούλων, τον 15ο αιώνα από την κεντρική Αφρική σε αγορές της Μέσης Ανατολής και των Ινδιών ήταν Άραβες, οι οποίοι διακινούσαν και Ευρωπαίους δούλους που είχαν αιχμαλωτιστεί από πειρατές σε επιδρομές στη νότια Ιταλία, την Ισπανία και την Πορτογαλία.
Στη Λατινική Αμερική υποδουλώθηκαν αρχικά οι ντόπιοι πληθυσμοί από τους Πορτογάλους και τους Ισπανούς. Λόγω της εξαντλητικής εργασίας και τα βασανιστήρια, και εξ αιτίας των ασθενειών που μεταφέρθηκαν από την Ευρώπη, οι ιθαγενείς αποδεκατίστηκαν σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα. Έτσι, άρχισε η σταδιακή και βίαιη εισαγωγή Αφρικανών, των οποίων απόγονοι είναι οι σημερινοί μαύροι κάτοικοι της Νότιας και Κεντρικής Αμερικής.
Κατά το 16o αιώνα αρχίζει να συμμετέχει στο δουλεμπόριο και η Βρετανία, η οποία αμφισβητεί με πολεμικές ενέργειες το «προνόμιο» της Πορτογαλίας να προμηθεύει την Αμερική με δούλους. Την στηριξή τους στην Αγγλία πρόσφεραν οι Γάλλοι, οι Ολλανδοί, οι Δανοί και οι άποικοι της Βόρειας Αμερικής. Τελικά, η Βρετανία το έτος 1713 κατάφερε να κερδίσει το αποκλειστικό δικαίωμα να προμηθεύει η εταιρία British South Sea Company την αμερικάνικη ήπειρο με δούλους.
Στη Βόρεια Αμερική έφτασαν οι πρώτοι Αφρικανοί δούλοι το έτος 1619 στο Jamestown (Virginia). Η νομική θέση αυτών των ανθρώπων περιγραφόταν ως limited servitude (περιορισμένη δουλεία) και ήταν όμοια με αυτή λευκών και ιθαγενών (ερυθρόδερμων) δούλων. Στα έτη 1641 στη Μασαχουσέτη , το 1650 στο Κονέκτικατ και το 1661 στη Βιρτζίνια καταγράφηκαν και επίσημα οι πρώτοι νόμοι για τη δουλεία που αφορούσαν τη μεταχείριση δούλων που είχαν δραπετεύσει.
Στο δεύτερο μισό του 17oυ αιώνα αναπτύχθηκε στις νότιες επαρχίες της Βόρειας Αμερικής το σύστημα των μεγάλων αγροκτημάτων (φυτείες), το οποίο απαιτούσε τεράστιο αριθμό εργατικών χεριών. Έτσι, άρχισε η μαζική εισαγωγή μαύρων δούλων από την Αφρική. Μερικές παράλιες πόλεις των σημερινών ΗΠΑ αποτέλεσαν τα αρχικά δουλεμπορικά κέντρα. Στις βόρειες επαρχίες των αγγλικών αποικιών οι μαύροι ασχολούνταν κυρίως με τις οικιακές και αγροτικές εργασίες, σε αντίθεση με τις νότιες επαρχίες όπου ασχολούνταν κυρίως με τις φυτείες.
Τον 18o αιώνα εκτελούσαν τα εμπορικά πλοία της Αγγλίας πραγματοποιούσαν ταξίδια για την κάλυψη του λεγόμενου «τριγωνικού εμπορίου»: μετέφεραν από τα βρετανικά λιμάνια, κυρίως το Λίβερπουλ, μέταλλα, υφάσματα και όπλα στη βάση του Cape Coast στη σημερινή Γκάνα της Δυτικής Αφρικής. Από εκεί παραλάμβαναν νεαρούς νέγρους, τους οποίους στοίβαζαν στα αμπάρια του πλοίου και τους παρέδιδαν, όσους επιζούσαν, σε δουλεμπόρους στα νησιά της Καραϊβικής. Επιστρέφοντας δε πάλι στα βρετανικά λιμάνια μετέφεραν ζάχαρη, καπνό κ.ά. Εκτιμάται ότι στα πλαίσια αυτού του τριγωνικού εμπορίου μεταφέρθηκαν περί τα 13 εκατομμύρια Αφρικανοί στην αμερικάνικη ήπειρο.
Το τριγωνικό εμπόριο συναλλαγών
Το πιο γνωστό τριγωνικό σύστημα εμπορικών συναλλαγών, ήταν το διατλαντικό δουλεμπόριο, που λειτούργησε από τα τέλη του 16ου έως τις αρχές του 19ου αιώνα, μεταφέροντας σκλάβους, σοδειά διαφόρων ειδών, και βιομηχανικά προϊόντα μεταξύ της Δυτικής Αφρικής, της Καραϊβικής ή αμερικανικές αποικίες και τις ευρωπαϊκές αποικιακές δυνάμεις.. Η χρήση των Αφρικανών σκλάβων ήταν πολύ σημαντική για την ανάπτυξη αποικιακών καλλιεργειών, οι οποίες εξάγονταν στην Ευρώπη. Ευρωπαϊκά προϊόντα, με τη σειρά τους, ανταλλάχθηκαν με Αφρικανούς σκλάβους, οι οποίοι στη συνέχεια δια θαλάσσης δυτικά από την Αφρική στην Αμερική, το λεγόμενο μεσαίο πέρασμα.
Ένα κλασικό παράδειγμα είναι το εμπόριο της ζάχαρης , από την Καραϊβική προς την Ευρώπη ή τη Νέα Αγγλία, όπου αποστάζεται σε ρούμι. Τα κέρδη από την πώληση της ζάχαρης, χρησιμοποιούνταν για την αγορά βιομηχανικών προϊόντων, τα οποία στη συνέχεια μεταφέρονται στη Δυτική Αφρική, όπου ανταλλάσσονταν με σκλάβους. Τους σκλάβους στη συνέχεια τους έφερναν στην Καραϊβική για να πωληθούν στις φυτείες της ζάχαρης. Στη συνέχεια, τα κέρδη από την πώληση των δούλων, τα χρησιμοποιούσαν για να αγοράσουν περισσότερη ζάχαρη, η οποία έπρεπε να αποσταλεί στην Ευρώπη και ο συγκεκριμένος κύκλος επαναλαμβανόταν συνεχώς.
Η αρχή του τριγώνου ξεκινούσε από κάποιο ευρωπαϊκό λιμάνι προς την Αφρική, προς την οποία τα πλοία μετέφεραν προμήθειες για πώληση ή ανταλλαγή, όπως χαλκό, υφάσματα, μπιχλιμπίδια, χάντρες, όπλα και πυρομαχικά. Όταν το πλοίο έφθανε, το φορτίο του πωλείτο ή ανταλλάσσονταν με σκλάβους. Έπειτα, το πλοίο ταξίδευε από την Αφρική προς τον Νέο Κόσμο. Μόλις το πλοίο έφθανε στο Νέο Κόσμο, οι επιζώντες σκλάβοι πωλούντο στην Καραϊβική ή τις αμερικανικές αποικίες. Το τελευταίο κομμάτι του τριγώνου ολοκληρωνόταν μόλις τα πλοία ήταν έτοιμα να φορτωθούν με αγαθά για το ταξίδι της. Μόλις, το πλοίο επέστρεφε στην Ευρώπη είχε ολοκληρωθεί το τρίγωνο.
Η κατάργηση της δουλείας
Η Δανία ήταν η πρώτη χώρα που απαγόρευσε το 1792 νομοθετικά, το εμπόριο δούλων. Την Ακολούθησαν η Βρετανία το 1807 και οι ΗΠΑ το 1808. Βέβαια, αυτές οι νομοθετικές ρυθμίσεις αφορούσαν μόνο το εμπόριο των δούλων και όχι το θεσμό της δουλείας Στο Συνέδριο της Βιέννης το 1814 τέθηκε το ζήτημα γενικής κατάργησης του δουλεμπορίου και πολλές χώρες υιοθέτησαν σύντομα σχετικούς νόμους. Το έτος 1842 υπέγραψαν η Μεγάλη Βρετανία και οι ΗΠΑ συμφωνία με την οποία αποφασιζόταν να αστυνομεύουν τον Ατλαντικό για τυχόν διακίνηση δουλεμπορικών πλοίων. Με το χρόνο προσχώρησαν κι άλλες χώρες σ’ αυτή τη συμφωνία.
Στην Γαλλία οι δούλοι απελευθερώθηκαν με τη γαλλική επανάσταση, αλλά το καθεστώς της δουλείας επανήλθε με την επιστροφή των Βουρβόνων. Η κατάργηση του καθεστώτος της δουλείας οριστικοποιήθηκε με την επανάσταση των Μπολσεβίκων το 1917.Η Ελλάδα και άλλες νέες χώρες της Ευρώπης, οι οποίες δεν είχαν κατά τους προηγούμενους αιώνες κρατική υπόσταση για να συμπράξουν στο δουλεμπόριο, ενσωμάτωσαν την απαγόρευση της δουλείας στο σύνταγμά τους. Το ίδιο έγινε και σε πολλές χώρες της Νότιας Αμερικής, αλλά στη Βραζιλία, η οποία σήμερα αποτελείται περί το 50% από μαύρους, μιγάδες και απογόνους παλαιών ιθαγενών, υιοθετήθηκε αυτή η κατάργηση μόλις το 1888.
Η δουλεία σήμερα
Παρά την επίσημη κατάργηση της δουλείας, η Αφρική ούτε τώρα έχει σταματήσει να ταλανίζεται από την μάστιγα της, καθώς από ότι φαίνεται η εξάλειψη της δεν έχει σβηστεί ολοκληρωτικά από την σάρκα της.
Σύμφωνα με τα στοιχεία διάφορων ξένων παρατηρητών και δημοσιογράφων που έχουν πραγματοποιήσει επί τόπου έρευνες, τουλάχιστον ογδόντα με εκατό χιλιάδες άνθρωποι στη Μαυριτανία’ αποτελούν και σήμερα αναπόσπαστο τμήμα της κινητής περιουσίας ενός περιορισμένου αριθμού ισχυρών φύλαρχων.
Πρόκειται επί το πλείστον για μαύρους Αφρικανούς «αμπίντ» (δηλαδή γεννημένους σκλάβους) της φυλής Χαρατίν, που ανήκουν «παραδοσιακά» σε κάποιους λιγότερο απ’ αυτούς σκούρους Βερβέρους, περίπου λευκοί για τα εκεί δεδομένα, και άρχουσα τάξη της χώρας.
Οι κυβερνήσεις της Μαυριτανίας καταδικάζουν συνεχώς τις καταστάσεις δουλείας καθώς με βάση το Σύνταγμα της χώρας, που ψηφίστηκε μετά την ανεξαρτησία το 1960,η δουλεία έχει κατεργηθεί . Το πρόσθετο ειδικό προεδρικό διάταγμα του 1980, καθώς και το νέο Σύνταγμα και ο ποινικός κώδικας του 1999 το επαναβεβαίωσαν, ενώ νόμος που ψηφίστηκε το 2007 προβλέπει ποινές κάθειρξης μέχρι δέκα ετών για όποιον βρεθεί ένοχος κατοχής σκλάβου.
Ουσιαστικά όμως, παρά τις όποιες νομικές αποφάσεις, η Μαυριτανία συνεχίζει να διατηρεί μέσα στα σύνορά της το μεγαλύτερο παγκοσμίως πληθυσμό «εθιμικών σκλάβων» δηλαδή σκλάβων που όχι μόνο αγοράζονται, πουλιούνται ή ανταλλάσσονται ως κοινά αντικείμενα αλλά και κληροδοτούνται από γενιά σε γενιά, και μάλιστα πακέτο με τα παιδιά τους που θεωρούνται σκλάβοι εκ γενετής εφόσον προήλθαν από γονείς σε καθεστώς δουλείας.
Παρόμοια κατάσταση καταγράφεται και στο Νίγηρα, όπου οι «εθιμικοί-σκλάβοι» υπολογίζονται περίπου σε σαράντα με πενήντα χιλιάδες, ενώ οι άνθρωποι που επί της ουσίας διαβιούν σε συνθήκες δουλείας – δεν ανήκουν δηλαδή μεν «κληρονομικά» στο αφεντικό τους με βάση το εθιμικό «δίκαιο» αλλά και δεν μπορούν να το εγκαταλείψουν γιατί πρακτικά και ψυχολογικά εξαρτώνται ολοκληρωτικά απ’ αυτόν – αγγίζουν τις οκτακόσιες χιλιάδες σε σύνολο πληθυσμού δώδεκα εκατομμυρίων.
Σκάναρε και προχώρησε την έρευνα:
Έρευνα, Αλέξανδρος Τσάλιος
