Ο ναός του Αγίου Μηνά βρίσκεται στο νοτιοδυτικό τμήμα της παλιάς πόλης της Θεσσαλονίκης, κοντά στη θάλασσα και το λιμάνι, μέσα στον εμπορικό τομέα. Οι μαρτυρίες που υπάρχουν πείθουν πως στο χώρο του σημερινού μεταγενέστερου ναού προϋπήρχε τον 8ο αιώνα, άλλος επιβλητικός ναός, που καταστράφηκε από τις αλλεπάλληλες πυρκαγιές που έπληξαν κατά καιρούς την περιοχή αυτή του εμπορικού τομέα της πόλης. Ο αρχαίος αυτός ναός που υπήρξε καθολικό μοναστηριού μνημονεύεται από ανώνυμο απογραφέα της Θεσσαλονίκης του 15ου αιώνα.
ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΕΣ ΚΑΙ ΕΠΙΣΚΕΥΕΣ ΤΟΥ ΝΑΟΥ
Περιηγητές και ιστοριογράφοι αναφέρουν 5 τουλάχιστον πυρκαγιές που κατέστρεψαν το ναό του Αγίου Μηνά. Το 1770 καταστράφηκε ο ναός σχεδόν ολοκληρωτικά. Το ίδιο και το 1818, το 1839 και το 1890, όταν μεγάλη πυρκαγιά κατέστρεψε το κέντρο της Θεσσαλονίκης. Τόσο συχνές ήταν μάλιστα οι καταστροφές αυτού του μοναστηριού, ώστε οι Τούρκοι ονόμασαν την περιοχή του Αγίου Μηνά “Γιανήκ μοναστήρ μαχαλέ”, δηλαδή γειτονιά του καμένου μοναστηριού.
Από πληροφορίες που υπάρχουν, ο ναός του Αγίου Μηνά μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα είχε σχήμα “Τ” και περιβαλλόταν, κατά τις τρεις πλευρές του από εξωτερική στοά (πρόδρομο) με κιονοστοιχία. Ακόμη, είχε επιβλητικό τρούλο που ήταν ορατός και από τη θάλασσα.
Είναι διαπιστωμένο πως ο ναός αυτός επισκευάσθηκε ριζικά το 1806 από τον Θεσσαλονικέα μεγαλέμπορα Ιωάννη Καυταντζόγλου, που την ίδια περίπου περίοδο έδειξε ανάλογο ενδιαφέρον για την επισκευή του καθολικού της Μονής Βλατάδων.
Η μεγάλη πυρκαγιά του 1890 κατέστρεψε τελείως το ναό του Αγίου Μηνά για να ανοικοδομηθεί λίγο αργότερα πάνω σε τελείως διαφορετικό σχέδιο. Από τον παλιό αρχαίο ναό σώζονται δύο κίονες και μερικά κομμάτια από τον παλιό μαρμάρινο γλυπτικό διάκοσμο, που όμως εντοιχίστηκαν στο νέο κτίριο. Πάνω από τη δυτική είσοδο του ναού υπάρχει μαρμάρινη επιγραφή (εξωτερικά), που αναφέρει μικρό ιστορικό για την ανέγερση του ναού μετά την πυρκαγιά του 1839.
Ο ναός, παρά το ότι είναι μεταγενέστερο κτίσμα, εμφανίζει αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον (δυτική στοά, καμπαναριό). Περισσότερο όμως έχει σημασία -για τη φυσιογνωμία της πόλης, που χάνεται- ολόκληρο το οικοδομικό τετράγωνο μέσα στο οποίο εμπίπτει και ο ναός, ως το τελευταίο τμήμα του παλιού πολεοδομικού ιστού της Θεσσαλονίκης.
ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΣΤΙΓΜΕΣ ΣΤΟ ΝΑΟ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΜΗΝΑ
Στο ναό του Αγίου Μηνά, όταν απελευθερώθηκε η Θεσσαλονίκη το 1912, έγινε η πρώτη λαμπρή δοξολογία για να τιμηθεί το γεγονός.
Η ιστορία της εκκλησίας είναι ταυτισμένη με τον εμπορικό κόσμο καθώς είναι η μόνη ίσως περίπτωση που το ωράριο των θρησκευτικών τελετών της προσαρμόζεται στο ωράριο των καταστημάτων. Έτσι, τη Μεγάλη Παρασκευή η περιφορά του Επιταφίου του Αγίου Μηνά γίνεται νωρίς το απόγευμα στο εμπορικό κέντρο της πόλης με κατάνυξη και εντυπωσιακή συμμετοχή των πέριξ εμπόρων και Θεσσαλονικέων, σε αντίθεση με τους άλλους ναούς, στους οποίους η ακολουθία του Επιταφίου τελείται το βράδυ. Ο Επιτάφιος βγαίνει με μεγάλη πομπή εκκλησιαστικών και στρατιωτικών τμημάτων, παρουσία των αρχών της πόλης. Στην περιφορά συμμετέχουν εθελοντικά διάφοροι σύλλογοι, σωματεία και φιλαρμονικές.
Είναι από τις λίγες μεγάλες εκκλησίες που δεν έγιναν τζαμί, διατήρησε διαχρονικά μέχρι σήμερα την ονομασία της και σ’ αυτήν, τον Οκτώβριο του 1912, έγινε παρουσία της βασιλικής οικογένειας και των αρχών της πόλης η πανηγυρική δοξολογία για την απελευθέρωση της πόλης.
Ο ΝΑΟΣ ΣΗΜΕΡΑ
Η σημερινή μορφή της εκκλησίας – τρίκλιτη βασιλική με γυναικωνίτη που επεκτείνεται και στο βόρειο και το νότιο κλίτος – διαμορφώθηκε στην εποχή της τουρκοκρατίας μετά από αλλεπάλληλες καταστροφές και πυρκαγιές, με τελευταία την πυρκαγιά του 1890. Σημαντική ζημιά προκάλεσε στην εκκλησία ο σουλτάνος Σελίμ ο Β’ όταν το 1569 αφαίρεσε έξι μαρμάρινες κολόνες για να χρησιμοποιηθούν σε μουσουλμανικό τζαμί. Μεγάλη καταστροφή έπαθε η εκκλησία έναν αιώνα αργότερα, το 1687, όταν οι οβίδες ενός βενετσιάνικου πλοίου που χτύπησαν την πόλη έπεσαν μέσα στο ναό. Η εκκλησία καταστράφηκε ολοσχερώς από πυρκαγιά το 1839 και ανεγέρθηκε «εκ βάθρων» το 1852, με αρχιτέκτονα τον Ράλλη Πλιούφο από το Βογατσικό Καστοριάς. Η μαρμάρινη επιγραφή πάνω από την κεντρική είσοδο της εκκλησίας αναφέρεται σ’ αυτήν την τελευταία οικοδομική φάση που διατηρείται ως σήμερα. Μια μικρή επισκευή της έγινε και μετά την πυρκαγιά του 1890.
Η εκκλησία του Αγίου Μηνά φημίζεται για τον πλούσιο εσωτερικό της διάκοσμο, που δεν έχει καμιά ομοιότητα με τις υπόλοιπες μεταβυζαντινές εκκλησιές της πόλης. Οι χρωματισμοί, οι χρυσές αποχρώσεις, τα σχέδια, οι γύψινες διακοσμήσεις, αλλά και η διαμόρφωση της εσωτερικής καμάρας, είναι στοιχεία που προέρχονται από τους αισθητικούς συρμούς της Κεντρικής Ευρώπης, το ροκοκό και το μπαρόκ αλλά και τον κλασικισμό. Είναι η αισθητική των κοσμογυρισμένων εμπόρων της πόλης που επηρεάζονται από την αισθητική των ευρωπαϊκών πόλεων τις οποίες συχνά επισκέπτονται ως εμπορευόμενοι.
Σκάναρε και προχώρα την έρευνα:
Έρευνα, Κωνσταντίνος Τσίπτσιος
