Στην αρχή της έρευνάς μας, επικοινωνήσαμε με την Αρχαιολογική Υπηρεσία για να εντοπίσουμε πιθανούς υπόγειους χώρους που θα μπορούσαν να αποτελέσουν αντικείμενο του ρεπορτάζ. Η απάντηση ήταν σαφής: οι συχνές αναφορές, κυρίως στο διαδίκτυο, για «υπόγειες στοές ή σήραγγες» αποτελούν αστικό θρύλο. Αυτές οι φήμες φαίνεται να προκύπτουν από ευφάνταστες διηγήσεις, αλλά και από παρερμηνείες αρχιτεκτονικών καταλοίπων, όπως υδραυλικών ή αποχετευτικών εγκαταστάσεων, καθώς και κτηρίων που από κατασκευή ήταν υπέργεια, όπως η λεγόμενη Κρύπτη του Αγίου Δημητρίου.
Ρεπορτάζ: Οι κατακόμβες του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου και η αναμονή για την ανακαίνιση του ναού
Στην καρδιά της Θεσσαλονίκης, λίγα μόλις μέτρα από τον ναό της Αγίας Σοφίας, κρύβεται ένα μνημείο με ιστορία αιώνων: ο ναός του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου. Κάτω από τον σύγχρονο ναό αποκαλύπτεται ένας από τους πιο ιδιαίτερους και λιγότερο γνωστούς υπόγειους χώρους της πόλης — οι κατακόμβες του Αγίου Ιωάννη. Ένας χώρος όπου η Ιστορία συναντά τη θρησκευτική παράδοση, μέσα από ένα δίκτυο διαδρόμων που οδηγούν σε τρεις θολωτούς χώρους, με μια μικρή φυσική πηγή να διασώζεται ακόμη. Από τα πρώτα κιόλας σκαλοπάτια μέχρι το βαθύτερο σημείο, ο επισκέπτης ουσιαστικά κατεβαίνει μέσα από διαδοχικά στρώματα της Ιστορίας.
Στον προαύλιο χώρο του ναού διακρίνονται ερείπια μιας δημόσιας κρήνης και λουτρών της ρωμαϊκής εποχής. Η κρήνη, αφιερωμένη στις Νύμφες, είναι γνωστή και με το όνομα Νυμφαίον. Οι ιστορίες για μια «υπόγεια Θεσσαλονίκη» που απλώνεται κάτω από τα πόδια μας γεννήθηκαν από τις στοές που αποκαλύφθηκαν σε έργα ανοικοδόμησης και θεμελιώσεων, ενώ τα διάσπαρτα τμήματα κρυπτών, κατακομβών και παλιών καταπακτών συνέβαλαν στην εξάπλωση των θρύλων.
Ένας από τους πιο διαδεδομένους θρύλους θέλει, μετά τη μεγάλη πυρκαγιά του 1917, μόνο η περιοχή όπου βρίσκεται η υπόγεια εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου να έμεινε αλώβητη. Οι κάτοικοι που αναζητούσαν εξηγήσεις βρήκαν εκεί την εικόνα του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, ανέπαφη από τις φλόγες.
Ο ναός παραμένει κλειστός για το κοινό εδώ και τέσσερα και μισό χρόνια, λόγω εργασιών που πραγματοποιήθηκαν στον προαύλιο χώρο από την Αρχαιολογική Υπηρεσία. Οι εργασίες περιλάμβαναν συντήρηση του βαπτιστηρίου και γενική αναδιαμόρφωση του προαύλιου χώρου, με την προσθήκη ασανσέρ για εύκολη πρόσβαση σε όλους τους πολίτες. Όπως μας ενημέρωσαν, το επόμενο βήμα είναι η ανακαίνιση του εσωτερικού του ναού, με τις εργασίες να προβλέπεται να ξεκινήσουν μέσα στο 2025 και να ολοκληρωθούν έως το τέλος της χρονιάς. Παράλληλα, θα πραγματοποιηθεί παρέμβαση και στις κατακόμβες, καθώς η πρόσβαση σε όλους τους χώρους είναι δύσκολη λόγω των νερών και της υγρασίας. Το πότε θα ολοκληρωθεί το συνολικό έργο παραμένει άγνωστο.
Συνομιλώντας με τη νεωκόρο του ναού, μας ανέφερε ότι πριν το κλείσιμο ο ναός φιλοξενούσε αρκετές βαφτίσεις και γάμους, ενώ ιδιαίτερη εντύπωση της είχαν κάνει οι νεαρές ηλικίες που συμμετείχαν στους χαιρετισμούς, κάτι που έδινε έναν ξεχωριστό θετικό χαρακτήρα στη λειτουργία του χώρου.
Μεγάλο μέρος του ναού αποτελείται πλέον από γυαλί, δίνοντας μια σύγχρονη αρχιτεκτονική χροιά, αλλά η ιστορία και η παράδοση συνεχίζουν να διατηρούν ζωντανή την ταυτότητα του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, ενός από τα πιο μυστηριώδη και ιστορικά σημεία της Θεσσαλονίκης.
Ρεπορτάζ: Η κρύπτη του Αγίου Δημητρίου – Ένα ζωντανό μνημείο πίστης και ιστορίας στη Θεσσαλονίκη
Στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, στον χώρο όπου μαρτύρησε ο Άγιος Δημήτριος, υψώνεται ο Ιερός Ναός που φέρει το όνομά του, ένας από τους πιο ιστορικά πλούσιους χώρους λατρείας. Ο ναός ανεγέρθηκε γύρω στα μέσα του 5ου αιώνα, το 413 μ.Χ., με πρωτοβουλία του Λεόντιου, επάρχου του Ιλλυρικού, ο οποίος, σύμφωνα με την παράδοση, είχε θεραπευτεί από ανίατη ασθένεια. Στον ίδιο χώρο βρισκόταν το αρχαίο στάδιο της πόλης, όπου διεξάγονταν μονομαχικοί αγώνες, και εκεί ο μαθητής του Αγίου, Νέστορας, φέρεται να νίκησε τον Λυαίο, όπως διηγούνται οι παραδόσεις.
Κατά τη διάρκεια των αιώνων, ο ναός υπέστη σοβαρές καταστροφές, με πιο καταστροφική τη μεγάλη πυρκαγιά του 1917, η οποία σχεδόν ισοπέδωσε το μνημείο. Οι εργασίες αποκατάστασης διήρκεσαν μέχρι το 1948, επαναφέροντάς τον στην αρχική του μορφή, ενώ από τότε λειτουργεί κανονικά και συνεχίζει να συγκεντρώνει πλήθη πιστών και επισκεπτών.
Η είσοδος της κρύπτης βρίσκεται δίπλα στον δεξιό πεσσό του ιερού και οδηγεί στον χώρο όπου, σύμφωνα με την παράδοση, φυλακίσθηκε, μαρτύρησε και τάφηκε ο Άγιος Δημήτριος. Ο επισκέπτης κατεβαίνει στο ανατολικό τμήμα του μεγάλου ρωμαϊκού λουτρού που εξυπηρετούσε τους αθλητές της εποχής, φτάνοντας στον κεντρικό λατρευτικό χώρο της κρύπτης, κάτω από το ιερό βήμα του ναού.
Στο κέντρο της κρύπτης δεσπόζει το Ναΰδριο, που βρίσκεται αριστερά κατά την κάθοδο, και θεωρείται πιθανό να σηματοδοτεί τον ακριβή τόπο του μαρτυρίου του Αγίου. Από το μαρμάρινο Κιβώριο έρεαν το αγίασμα και το μύρο μέσω ειδικών αγωγών, καταλήγοντας σε μαρμάρινη φιάλη, η οποία εξακολουθεί να είναι ορατή μπροστά από το Κιβώριο. Στον χώρο εκτίθενται επίσης διάφορα αγγεία — πήλινα, γυάλινα ή μεταλλικά — που χρησιμοποιούσαν οι πιστοί για τη συλλογή του αγιάσματος και του μύρου.
Σε επιλεγμένα σημεία της κρύπτης διακρίνονται υπολείμματα τοιχογραφιών, επιγραφές και γλυπτά κυρίως από τον 5ο αιώνα, τα οποία αναδεικνύουν τη μακραίωνη ιστορική και θρησκευτική αξία του ναού. Η κρύπτη του Αγίου Δημητρίου δεν αποτελεί μόνο μνημείο ιστορικού ενδιαφέροντος, αλλά και ζωντανό σύμβολο πίστης, έλξης και αφοσίωσης των Θεσσαλονικέων στον Πολιούχο τους. Κάθε χρόνο, χιλιάδες πιστοί και επισκέπτες καταφτάνουν στον χώρο, επιβεβαιώνοντας ότι η παράδοση και η πνευματικότητα συνεχίζουν να ζουν μέσα από τα αρχαία τείχη της κρύπτης.
Για το GRDiscovery,
Ρεπορτάζ, Άγγελος Λαζαρίδης.
Φωτογραφίες για το GRDiscovery,
Κωνσταντίνος – Μάριος Λεωνίδας