Η Θεσσαλονίκη είναι μία από τις πιο πολυπολιτισμικές πόλεις της Ελλάδας. Από την προϊστορία και την Οθωμανική Αυτοκρατορία έως και τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι δρόμοι της είναι χαραγμένοι από την ιστορία. Η «Νύμφη του Θερμαϊκού» φιλοξένησε, εκτός από τον ντόπιο πληθυσμό, μουσουλμάνους και Εβραίους. Σε αυτό το κείμενο θα περπατήσουμε στα ίχνη του Ιουδαϊκού χάρτη της Θεσσαλονίκης, μιας παρουσίας που παραμένει ακόμη έντονη.
Το 1ο Γυμνάσιο Θεσσαλονίκης (πρώην Γυμνάσιο Αρρένων) φιλοξενούσε 149 Εβραίους μαθητές. Μπροστά από μία από τις εισόδους του κτηρίου, επί της Βασιλίσσης Όλγας 3–5, βρίσκονται τοποθετημένες στο πεζοδρόμιο οι λεγόμενες «Πλάκες της Μνήμης». Οι μπρούντζινες αυτές πλάκες φέρουν χαραγμένα τα ονόματα των μαθητών, την ηλικία τους και τον τόπο μαρτυρίου τους. Πρόκειται για έργο του Γκάντερ Ντέμινγκ και είναι αφιερωμένο στους 149 μαθητές που δολοφονήθηκαν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Άουσβιτς. Μόνο έξι κατάφεραν να επιβιώσουν, καθώς κρύφτηκαν και γλίτωσαν τη σύλληψη.
Στο πανεπιστημιακό συγκρότημα του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης βρισκόταν το παλιό εβραϊκό νεκροταφείο της πόλης, το οποίο από τον 15ο αιώνα συνόρευε με το μουσουλμανικό και το χριστιανικό νεκροταφείο. Με την ανέγερση του πανεπιστημίου ξεκίνησε η συστηματική καταστροφή των τάφων, ώστε να εγκατασταθεί εκεί το ΑΠΘ. Κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ό,τι είχε απομείνει διαλύθηκε ολοσχερώς με διαταγές των Ναζί, με στόχο τη διαγραφή της εβραϊκής ταυτότητας από τον χώρο. Τα μάρμαρα των ταφόπλακων χρησιμοποιήθηκαν ως οικοδομικά υλικά. Τμήματά τους διακρίνονται ακόμη, όπως στο περιτοίχισμα του Λευκού Πύργου — αρκεί να παρατηρήσει κανείς προσεκτικά. Το νεκροταφείο φιλοξενούσε περισσότερους από 500.000 τάφους. Σήμερα, το νέο εβραϊκό κοιμητήριο βρίσκεται στη Σταυρούπολη (Καραολή και Δημητρίου) και είναι αφιερωμένο στους 50.000 Εβραίους της Θεσσαλονίκης που δολοφονήθηκαν από τους Ναζί.
Ο Παλιός Σιδηροδρομικός Σταθμός Θεσσαλονίκης κρύβει μια ζοφερή και σχετικά πρόσφατη ιστορία. Κατά τη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής, τα βαγόνια χρησιμοποιήθηκαν για τη μεταφορά των Εβραίων στα στρατόπεδα συγκέντρωσης Άουσβιτς–Μπίρκεναου. Το πρώτο τρένο αναχώρησε στις 15 Μαρτίου 1943 και το τελευταίο στις 7 Αυγούστου της ίδιας χρονιάς.
Η πρώην συνοικία Βαρόνου Χιρς, σημερινές οδοί Αναγεννήσεως και Μοναστηρίου, αποτέλεσε το γκέτο των Εβραίων. Ονομάστηκε έτσι από τους ευεργέτες της κοινότητας, το ζεύγος Χιρς, οι οποίοι χρηματοδότησαν τον συνοικισμό για τη στέγαση των πυροπαθών Εβραίων μετά τη μεγάλη πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης το 1890. Λόγω της εγγύτητάς του στον Παλιό Σιδηροδρομικό Σταθμό, ο χώρος αυτός σφραγίστηκε αργότερα και μετατράπηκε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης, απ’ όπου οι κρατούμενοι οδηγούνταν στα «βαγόνια του θανάτου».
Η Πλατεία Ελευθερίας μαρτυρά μία από τις μεγαλύτερες φρικαλεότητες που υπέστη η εβραϊκή κοινότητα της πόλης. Το «Μαύρο Σάββατο» της 11ης Ιουλίου 1942, περίπου 9.000 άνδρες ηλικίας 18–45 ετών συγκεντρώθηκαν στην πλατεία και υπέστησαν βασανιστήρια από τους Ναζί. Ο Ιάκωβος Χανταλί αναφέρει: «Υποχρέωναν τους άνδρες να πηδούν, να κάνουν τούμπες, να κυλιούνται στο έδαφος, να σέρνονται μέσα στη σκόνη και να εκτελούν γελοίες γυμναστικές ασκήσεις». Για πολλούς, αυτή ήταν η αφετηρία προς τον Παλιό Σιδηροδρομικό Σταθμό. Σήμερα, ο χώρος λειτουργεί ως πάρκινγκ και το μόνο στοιχείο μνήμης είναι το μνημείο που βρίσκεται εκτός αυτού, επί της Λεωφόρου Νίκης.
Στο πλαίσιο της έρευνας, μιλήσαμε με τον Δημήτριο Γουλή, επίκουρο καθηγητή του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του ΑΠΘ. Όπως μας ανέφερε, η πόλη προπολεμικά διέθετε περίπου 50 συναγωγές. Σήμερα λειτουργούν μόλις δύο: του Γιαντ Λεζικαρόν (Βασ. Ηρακλείου 26) και των Μοναστηριωτών (Συγγρού 35). Ένας αριθμός που αποτυπώνει εύγλωττα την προσπάθεια εξάλειψης του ιουδαϊκού αποτυπώματος στην πόλη. Ο κ. Γουλής επισημαίνει χαρακτηριστικά ότι «όλη η πόλη είναι σπαρμένη με ταφόπλακες» και μας προτρέπει να αναζητήσουμε πιο «αόρατα» σημεία της πόλης, όπως «την εγκαταλειμμένη ταφόπλακα δίπλα στο Αστεροσκοπείο του ΑΠΘ, τις σκάλες στη συμβολή των οδών Λημναίου και Επταπυργίου στην Άνω Πόλη, ή το Ιπποκράτειο Νοσοκομείο, που ήταν το Νοσοκομείο Χιρς, όπου κάθε ίχνος της προηγούμενης ταυτότητάς του έχει σχεδόν εξαφανιστεί — εκτός αν μπει κανείς στο παλιό κτήριο και εντοπίσει στα δεξιά κάποιες παλιές επιγραφές στους τοίχους».
Για το GRDiscovery
Ρεπορτάζ: Ιωάννα Φιλίππου
Φωτογραφίες: Κωνσταντίνος-Μάριος Λεωνίδας