ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ: ΤΟ ΕΒΡΑΪΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΣΤΗ ΔΕΥΤΕΡΗ ΙΕΡΟΥΣΑΛΗΜ

Για περισσότερους από είκοσι αιώνες, η ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ αποτέλεσε καταφύγιο για τις διάφορες ομάδες Εβραίων. Χαρακτηρισμοί όπως «Μητέρα του Ισραήλ», «Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων», «Σεφαράντ των Βαλκανίων» είχαν δοθεί στη πόλη λόγω της πλειοψηφίας των Εβραίων που κατοικούσαν εκεί.

Οι Εβραίοι αποτέλεσαν αναμφίβολα ένα σημαντικό κομμάτι της ιστορίας της πόλης με έντονη παρουσία σε όλα τα επίπεδα της κοινωνικής ζωής. Ωστόσο, υπάρχουν ορισμένες στιγμές-κλειδιά της προσαρμογής των Εβραίων στην πόλη όπου από πλειονότητα κατέληξαν δημογραφικά σε μειονότητα. Γεγονός όμως ανεξίτηλο στη μνήμη της παγκόσμιας ιστορίας παραμένει η σχεδόν ολοκληρωτική εξαφάνιση της κοινότητας κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής.

ΟΙ ΕΒΡΑΙΟΙ ΩΣ ΠΛΕΙΟΝΟΤΗΤΑ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

Η παρουσία των Εβραίων στην πόλη ήταν αισθητή ακόμη και από την αρχαιότητα. Η πιο παλιά εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης ήταν οι Ρωμανιώτες, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν περίπου τον 2^ο αιώνα π.Χ.. Τα μέλη της ομάδας αυτής μιλούσαν την ελληνική γλώσσα, διατηρώντας ταυτόχρονα αρκετά στοιχεία  της εβραϊκής, καθώς και την εβραϊκή γραφή. Μάλιστα, η πρώτη  γραπτή αναφορά για την εβραϊκή παρουσία έγινε από τον Απόστολο Παύλο στα πρώτα μεταχριστιανικά χρόνια.

Καθοριστικό γεγονός της διαμόρφωσης της κοινότητας αποτέλεσε ο μαζικός ερχομός των Εβραίων προς τα τέλη του 15^ου αιώνα. Η μεγαλύτερη ομάδα ήταν οι Σεφαρδίτες. Οι Σεφαρδίτες προερχόντουσαν κυρίως από την Ιβηρική Χερσόνησο από όπου εξορίστηκαν το 1492 και εγκαταστάθηκαν σε διάφορες πόλεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η εγκατάστασή τους λοιπόν, συνέβαλε τόσο στη δημογραφική όσο και στην πολιτιστική ανανέωση της Θεσσαλονίκης όπου μετά από την οθωμανική κατάκτηση είχε υποβαθμιστεί τελείως. Ο πληθυσμός της πόλης το 1430 ανερχόταν σε 2.000 κατοίκους, ενώ στα τέλη του 15^ου αιώνα σε 29.000.

Σύμφωνα με την οθωμανική απογραφή του 1882 ο εβραϊκός πληθυσμός καταλάμβανε τη δεύτερη θέση μετά τον ελληνικό με διαφορά περίπου 0,5%. Ο αριθμός των Θεσσαλονικέων Εβραίων που αναγνωρίζεται επίσημα από το Οθωμανικό κράτος και καταγράφεται στους καταλόγους είναι 50.000. Ωστόσο, οι Εβραίοι συνειδητά προσπαθούσαν να αποκρύπτουν τον πραγματικό αριθμό του πληθυσμού τους. Αυτό το έκαναν, πρώτον για να μην προκαλούν τον φθόνο των υπολοίπων και δεύτερον για να αποφύγουν την αύξηση του κεφαλικού φόρου(haradj).

Στις αρχές του 20^ου αιώνα η ευημερία και ο εκσυγχρονισμός της πόλης συνδέθηκαν άμεσα με την ανάπτυξη των Εβραίων, καθώς συμμετείχαν ενεργά στην οικονομική και κοινωνική ζωή. Σύμφωνα με την εφημερίδα «Le Journal de Salonique» του 1902, ο αριθμός των Εβραίων κατοίκων άγγιζε τους 62.000 δηλαδή το 49-51% των συνολικών κατοίκων. Για αυτόν τον λόγο πλέον οι Εβραίοι δεν αντιμετωπιζόταν ως μειονότητα.

Η ΠΥΡΚΑΓΙΑ ΤΟΥ 1917

Οι εβραϊκές συνοικίες, συμπεριλαμβανομένου των δύο χριστιανικών και των δύο μουσουλμανικών, απλωνόντουσαν μέχρι το βορειοδυτικό άκρο της πόλης. Δηλαδή καταλάμβαναν όλο το κέντρο, την παραλία και το λιμάνι. Η περιοχή αυτή αποτελούσε το τότε εμπορικό κέντρο όπου εκτελούνταν όλες οι επαγγελματικές δραστηριότητες.

Όλες οι εβραϊκές συνοικίες είχαν κυρίως εβραιό-ισπανικές ονομασίες. Μόνη εξαίρεση αποτελούσαν οι συνοικίες της Αγίας Σοφίας, των Djedıde, Tophane, Fındık, Kadı, Salhane και Yeni που είχαν οθωμανική ονομασία. Ορόσημο στην ιστορία της πόλης αποτέλεσε η καταστροφική πυρκαγιά του 1917, η οποία κατέστρεψε το ιστορικά διαμορφωμένο κέντρο. Η πληθυσμιακά κυρίαρχη εβραϊκή κοινότητα εκείνες τις δύο μέρες υπέστη το πρώτο μεγάλο πλήγμα. Από τα 9.500 κτίρια που καταστράφηκαν περίπου τα 2.000 ήταν εβραϊκά. Μεταξύ αυτών καταστράφηκαν και σημαντικά πνευματικά και θρησκευτικά κέντρα, πιο συγκεκριμένα 16 συναγωγές και η Aρχιραββινεία.

Οι άστεγοι είχαν ξεπεράσει τους 70.000 εκ των οποίων οι 53.737  ήταν Εβραίοι. Αρκετοί ήταν αυτοί που αποφάσισαν να εγκαταλείψουν τις οικίες τους και να φύγουν σε άλλες δυτικές χώρες, κυρίως στη Γαλλία. Ταυτόχρονα όμως νέες μικτές συνοικίες προς τα Ανατολικά αλλά και τα Δυτικά της πόλης δημιουργήθηκαν για να στεγάσουν τους πυροπαθείς. Εν συντομία η πυρκαγιά έγινε η αφορμή να διασκορπιστεί η εβραϊκή κοινότητα.

H ΑΦΙΞΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ (1923)

Στην Ελλάδα των πολλών θρησκευτικών μειονοτήτων, οι Εβραίοι δεν αποτελούσαν απειλή. Η κυβέρνηση δεν είχε επιχειρήματα εναντίον τους, απεναντίας οι πολιτικοί είχαν συμφέρον για περισσότερες ψήφους. Ειδικότερα μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης το 1913, οι Έλληνες προσπάθησαν να εξασφαλίσουν την υποστήριξη των Εβραίων, κρατώντας μια φιλοεβραϊκή πολιτική. Σύμφωνα με το ελληνικό κράτος, οι Εβραίοι έγιναν μια αναγνωρισμένη θρησκευτική μειονότητα με επίσημη εβραϊκή Κοινότητα το 1920. Επιπλέον, ο βασιλιάς Γεώργιος Α΄  τους είχε ήδη αναγνωρίσει ως ισότιμους Έλληνες πολίτες.

Η δημογραφική σύνθεση της πόλης άλλαξε ριζικά με την άφιξη των Μικρασιατικών προσφύγων, καθώς είχαν ξεπεράσει αριθμητικά τους Εβραίους. Όπως ήταν αναμενόμενο και τα πολιτικά συμφέροντα άλλαξαν. Η παρουσία του εβραϊκού στοιχείου εμπόδιζε την υλοποίηση της Μεγάλης Ιδέας και συνεπώς την εθνική ομογενοποίηση της Θεσσαλονίκης.

Στον κοινωνικό χώρο, η αντιεβραϊκή διάθεση άρχισε να διευρύνεται μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών και την άφιξη του μεγάλου αριθμού προσφύγων. Στις νέες συνθήκες η εβραϊκή κοινότητα αναδείχθηκε ως εξαίρεση, εθνικά και θρησκευτικά, ενώ εισέπραττε μια δυσαρέσκεια των προσφυγικών πληθυσμών. Η πρώτη αντι-εβραϊκή επίθεση στη Θεσσαλονίκη σημειώθηκε τον Ιούνιο του 1931, η οποία πραγματοποιήθηκε από την Εθνική Ένωση Ελλάδος. Αντιμέτωποι με τις νέες προκλήσεις και τις αλλαγές, όλο και περισσότεροι Εβραίοι μετανάστευαν μακριά από τη Θεσσαλονίκη πριν ακόμη τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο.

Η ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΚΑΤΟΧΗ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

Κατά τη διάρκεια του 1940 ο αριθμός των Εβραίων έφτανε τους 50.000 κατοίκους, πολλοί ήταν αυτοί που συμμετείχαν ενεργά στο μέτωπο του πολέμου. Ωστόσο, μετά την είσοδο των Γερμανών στη Θεσσαλονίκη άρχισαν τα σκληρά μέτρα εναντίον τους, με τελικό στόχο τον αφανισμό τους.

Ημερομηνία σταθμός για την κοινότητα της πόλης είναι η 15^η Μαρτίου του 1943 όπου και αναχώρησε το πρώτο τρένο προς τα στρατόπεδα συγκέντρωσης Άουσβιτς και Μπιρκενάου. Από τους 46.000 Εβραίους που έφυγαν για τα στρατόπεδα λιγότεροι από 2.000 ήταν αυτοί που επιβίωσαν και επέστρεψαν.  Άξιο να σημειωθεί ότι αρκετοί σώθηκαν με τη βοήθεια των ντόπιων χριστιανών κατοίκων. Τα χρόνια που ακολούθησαν μετά τον πόλεμο ήταν εξίσου δύσκολα. Έτσι, ένα εκ νέου μεταναστευτικό κύμα Εβραίων κατευθύνθηκε προς τις ΗΠΑ και το Ισραήλ.

Η εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης μέχρι και σήμερα παραμένει ζωντανή, αποδεικνύοντας την μακραίωνη παρουσία της μέσα στους αιώνες. Διαθέτει δύο ενεργές συναγωγές, εβραϊκά νεκροταφεία, εβραϊκό μουσείο και εβραϊκή παιδεία για τους νέους. Ακόμα, η ίδια η κοινότητα οργανώνει διάφορες δράσεις και ομάδες. Στη πόλη επίσης κοσμούν σημαντικά μνημεία προς τιμήν τους, όπως είναι το Μνημείο Ολοκαυτώματος στην Πλατεία Ελευθερίας. Είναι σημαντικό να αναδειχθεί η συμβολή των Εβραίων κυρίως στη Θεσσαλονίκη, καθώς αποτελούν κομμάτι της ταυτότητας της πόλης.

Σκάναρε και ακολούθησε την έρευνα:

Γεωργία Γαϊδατζή, Δημοσιογράφος