Σύμφωνα με τον αρχαίο Έλληνα Φιλόσοφο Πλάτωνα (427-347 π.Χ.), ο θάνατος δεν είναι τίποτε άλλο παρά ο διαχωρισμός δύο πραγμάτων, του ενός από το άλλο, δηλαδή της ψυχής από το σώμα. «Ο θάνατος τυγχάνει ων, ως εμοί δοκεί, ουδέν άλλο ή δυοίν πραγμάτοιν διάλυσις, της ψυχής και του σώματος απ’ αλλήλου».
Ως εκ’ τούτου η ταφή είναι απόρροια αυτής της θνητής διαδικασίας, της οποίας τα ήθη, τα έθιμα αλλά και οι παραδόσεις στην Ελλάδα διέφεραν από περίοδο σε περίοδο.
Αρχαία Ελλάδα και ταφικές συνήθειες
Επιχειρώντας την ανασκόπηση των νεκρικών εθίμων στην αρχαία Αθήνα, με όλες τις δυνατές λεπτομέρειες, θα χρειάζονταν δεκάδες άρθρα και ενδεχομένως να ήταν παράτολμο, για τον λόγο αυτόν θα περιοριστούμε σε βασικές αναφορές, προκειμένου να πάρουμε μια καλή ιδέα για τα έθιμα και τις ταφικές παραδόσεις της περιόδου εκείνης.
Στην αρχαία Ελλάδα οι θάνατοι ήταν πολύ συχνότεροι απ’ ότι σήμερα, καθότι δεν υπήρχε η σύγχρονη ιατρική γνώση και το προσδόκιμο ζωής ήταν κατά πολύ χαμηλότερο.
Κάθε μέρα έχαναν τη ζωή τους νέες γυναίκες στη γέννα, αλλά και μωρά. Από τα συγκινητικότερα ευρήματα μέσα σε τάφους, είναι τα αγγεία που απόθεταν δίπλα στα νεκρά παιδιά, μικροσκοπικά και στολισμένα με αιθέριες ζωγραφιές, καθώς είναι σχεδόν εξακριβωμένο ότι οι Αρχαίοι Αθηναίοι δεν έκαιγαν ποτέ τα σώματα των μικρών παιδιών, αλλά τα έθαβαν μέσα σε πήλινες λάρνακες.
Στην Αρχαία Ελλάδα ανακαλύπτουμε τρεις διαφορετικές πρακτικές ταφής:
Α) Ταφές στο εσωτερικό κατοικημένων χώρων που αφορούσαν κυρίως σε γυναίκες, ανήλικους και νήπια. Αυτό σήμαινε εκτός οικίας, αλλά σε κοντινή απόσταση από αυτή, μέσα σε έναν λάκκο και πιο σπάνια, εντός των οικιών, μέσα στο έδαφος.
Β) Καύση των νεκρών σε επιλεγμένη θέση, εκτός των ορίων του οικισμού, η οποία λάμβανε χώρα σε πυρές κυκλικού σχήματος και στη συνέχεια, ενταφιασμός σε αβαθείς κοιλότητες μαζί με κτερίσματα* των λειψάνων.
Γ) Κατά την ανακομιδή φυλάσσονται κρανία και κάποια επιλεγμένα μέρη του σώματος.
Πολλοί από τους νεκρούς θάβονταν μέσα σε πήλινες λάρνακες, ενώ άλλοι είχαν καεί σε πυρές. Είναι πραγματικά θλιβερό θέαμα για τους αρχαιολόγους που βρίσκουν σπασμένα και καμένα, μέσα στην πυρά, μαζί με τα κόκκαλα του νεκρού, ωραία ερυθρόμορφα αγγεία και αιθέριες λευκές ληκύθους με ζωγραφιές. Αυτή ήταν μια πρακτική των αρχαίων Ελλήνων, οι οποίοι πίστευαν ότι τα αγγεία γίνονταν ένα με τον νεκρό, που έπαιρνε μαζί του και τα αφιερώματα των σκευών του.
Οι Αρχαίοι Έλληνες συνήθιζαν να στολίζουν με ποικίλους τρόπους τους τάφους. Για παράδειγμα, τοποθετούσαν σε αυτούς επιγραφές που αναφέρονταν στο γενεαλογικό δέντρο του νεκρού και στις αρετές του. Πάνω στους τάφους των νεκρών προσεύχονταν συγγενείς και φίλοι οι οποίοι, ανά πάσα στιγμή, μπορούσαν να επισκεφτούν τον τάφο του αγαπημένου τους νεκρού.
Το έθιμο του ενταφιασμού και ιδιαίτερα η άσκησή του, κατά τον 5ο αιώνα, παράλληλα με τη ριζωμένη πια τότε καύση των νεκρών, είναι μια ακόμη απόδειξη για την ανεξιθρησκεία των Αθηναίων της βαθύτατα θρησκευτικής, κλασικής εποχής.
Από την ανάπαυση του σώματος των νεκρών εξαρτιόταν η αποδοχή και η ανάπαυση της ψυχής τους στα Ηλύσια Πεδία. Αξίζει να σημειωθεί ότι άταφοι έμεναν οι προδότες της πατρίδας, οι λιποτάκτες, οι ιερόσυλοι και οι αυτόχειρες.
Νεκρώσιμες τελετές
Η τίμηση των νεκρών λάμβανε χώρα με μεγαλοπρεπείς τελετές και με τη διοργάνωση αθλητικών αγώνων. Οι νεκροί τοποθετούνταν σε πλάγια στάση, με τα χέρια τους τοποθετημένα μπροστά στο πρόσωπο και τα γόνατά τους κεκαμμένα στο στήθος. Οι νεκροί ντύνονταν με λευκά ρούχα. Η κηδεία αποτελούταν από τρία στάδια: τον καλλωπισμό, την εναπόθεση του σώματος στη νεκρική κλίνη και τον ενταφιασμό.
Τοποθετούσαν στο στόμα του νεκρού ένα νόμισμα και ενίοτε, έβαζαν κοντά του ένα γλυκό από μέλι. Συνήθιζαν να τοποθετούν γύρω από τον νεκρό αντικείμενα ανάλογα με την ηλικία, το φύλο και το επάγγελμά του. Η κηδεία γινόταν τη νύχτα. Οι συγγενείς πλένονταν με νερό φερμένο από άλλο σπίτι και έπειτα, έτρωγαν όλοι μαζί (τα λεγόμενα “νεκρόδειπνα”). Την τρίτη μέρα, την ένατη και την τριακοστή, έκαναν προσφορές, θυσίες και συμπόσια στη μνήμη του νεκρού.
Η ταφή στην σύγχρονη Ελλάδα
Ο Χριστιανισμός που λατρεύεται ως θρησκεία στο μεγαλύτερο μέρος της σύγχρονης Ελλάδας, έχει αλλάξει άρδην τα έθιμα που υπήρχαν στην Αρχαία Ελλάδα, αναφορικά με την καύση των νεκρών, καθώς πιστεύεται ότι το σώμα είναι προορισμένο να αναστηθεί κατά τη Δευτέρα Παρουσία.
Συνεπώς, υιοθετείται η πρακτική του απλού ενταφιασμού, αφού προηγηθεί το λούσιμο του νεκρού, το ντύσιμο με κάποιο επίσημο ένδυμα και η τοποθέτησή του, ακάλυπτου, σε φέρετρο. Στους άγαμους θανόντες φοράνε, συνήθως, λευκά ρούχα που συμβολίζουν την αγνότητα.
Σύμφωνα με τον νόμο, ο νεκρός πρέπει να μείνει άταφος στο σπίτι του ή σε περιπτώσεις σοβαρής ασθένειας, σε ειδικό θάλαμο για είκοσι τέσσερις ώρες μετά τον θάνατο του.
Ο θρήνος διαρκεί μια μέρα και την επόμενη η σορός οδηγείται στην εκκλησία, όπου και ψάλλεται η νεκρώσιμος ακολουθία και δίδεται ο τελευταίος ασπασμός,
Στην πορεία ο νεκρός οδηγείται στο νεκροταφείο, περιοχή που βρίσκουμε τόσο εντός, όσο και εκτός πόλης. Πριν τον ενταφιασμό ψάλλεται μια ακόμη σύντομη νεκρώσιμη ακολουθία και ενταφιάζεται ο νεκρός σε βάθος περίπου ενός μέτρου, με το πρόσωπο προς τα ανατολικά, με την προσδοκία ότι από εκεί θα φανεί ο Χριστός για να κρίνει νεκρούς και ζωντανούς. Τέλος, το σώμα περιχύνεται με έλαιο και με χώμα, σταυροειδώς, από τον ιερέα.
Μοιράζονται *κόλλυβα από τους συγγενείς του θανόντα στον κόσμο που παραβρίσκεται στον ύστατο αποχαιρετισμό και σύμφωνα με την ολοκλήρωση της λατρευτικής παράδοσης, ξεκινά μια χρονική διάκριση των μνημοσύνων που αφορούν στην Χριστιανική θρησκεία.
Μνημόσυνη δέηση κατά τα τριήμερα, τα εννιάμερα, τα σαράντα, τα τρίμηνα, τα εξάμηνα, τα εννιάμηνα και τον χρόνο.
Χτίζεται ένα μνημείο στο σημείο της ταφής με μια πλάκα που αναγράφει το όνομα και την ημερομηνία θανάτου, στο οποίο οι συγγενείς μπορούν να μεταβαίνουν για να βρίσκουν παρηγοριά.
Στις πόλεις, λόγω υπερπληθυσμού, μετά το πέρας των τριών ετών, γίνεται εκταφή του νεκρού και τα λείψανα μπορούν να τοποθετηθούν είτε σε οστεοφυλάκιο, είτε να απορριφθούν σε χωνευτήρι μαζί με άλλα, εκτός αν υπάρχει αγορασμένος οικογενειακός τάφος, ο οποίος μοιράζεται με τα υπόλοιπα θανόντα μέλη της οικογένειας.
Στα χωριά από την άλλη, δίνεται η δυνατότητα ο νεκρός να παραμείνει για πολλά χρόνια θαμμένος, καθώς δεν υπάρχει χωροταξική ανάγκη.
Για όσους αποφασίσουν την αποτέφρωση στη χώρα μας, η νομοθεσία που μέχρι και το 2006 οδηγούσε τους συγγενείς στην γειτονική Βουλγαρία, καθώς ήταν κάθετη, εξαιτίας των Θρησκευτικών πεποιθήσεών της, αναγκάστηκε να ακολουθήσει τα βήματα της Ε.Ε. και δημιούργησε έναν χώρο στη Ριτσώνα Ευβοίας, όπου δημιουργήθηκαν οι απαραίτητες εγκαταστάσεις.
Κλείνοντας, θα ήθελα να επισημάνω πως δεν θα ήταν δα και τόσο μεγάλο αμάρτημα αν, ακολουθώντας το παράδειγμα των αρχαίων, δεχόταν η Εκκλησία μας να καλύψει με την ευλογία της, την τέφρα όσων αποφάσιζαν να μην ενταφιαστούν.
Φωτεινή Παπάζογλου, Δημοσιογράφος
*κτερίσματα: αντικείμενα με μεγάλη αξία ή προσωπικό αντικείμενο του νεκρού που τοποθετούνταν στον τάφο του κατά την αρχαιότητα.
*κόλλυβα(είδος γλυκίσματος από σιτάρι ξηρούς καρπούς)που οφείλεται σε παλιά συνήθεια της διανομής νομισμάτων κατά τα μνημόσυνα)
